جستاری در ساختارشناسی طرح و نقش تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری موجود در موزه آستان‏ قدس‏ رضوی

هدف پژوهش: این پژوهش با هدف بررسی تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری محفوظ در موزه آستان قدس رضوی انجام شده است و ضمن شناسایی آرایه‌های قرآنی همچون: شمسه، دعای افتتاح، سرلوح، صفحات متن (حاشیۀ صفحات)، نشان آیات (جزء، سجده، حزب)، گل‏آیه‌ها، فهرست سوره‏ها و صفحات ختم، به‏نحوۀ صفحه‌آرایی و ساختارشناسی فرم نقوش و رنگ می‌پردازد. از طرفی، مطالعه در این زمینه به‏منظور دستیابی به آرمان والایی است که در اطلاعات کتاب‏های آموزشی رشتۀ هنر تذهیب و ارتقای نظام آموزش هنری ایران کمتر به آن توجه شده است. روش پژوهش و جامعۀ آماری: پژوهش پیش‌رو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی صورت گرفته و اطلاعات از طریق منابع کتابخانه‌ای و گردآوری تصاویر به‏صورت میدانی از موزه‌های موردنظر جمع‏آوری شده‏است. با مطالعۀ آثار قرآنی موزه آستان قدس رضوی و مشورت با کارشناسان خبره این بخش، هفت نسخۀ نفیس سنددار مرتبط با عصر مذکور و زمینۀ مطالعۀ پژوهش حاضر به روش هدفمند انتخاب شد. با مشاهدۀ این نسخه‌ها، ویژگی‌های آرایه‌های آن مشخص شده است. یافته‌های تحقیق: یافته‌ها نشان داد ساختار عناصر بصری شامل انواع نقوش تزئینی اسلیمی، ختایی، هندسی و خوشنویسی است. نقوش اسلیمی با 38.8% بیش‌ترین نقوش تزئینی را دربردارد، گل‌های ختایی22.4% و 3.4% نقوش هندسی و 27.3% توزیع خوشنویسی در صفحه است. صفحه‌آرایی به صورت 3کتیبه‌ای، 5کتیبه‌ای و 6کتیبه‌ای ساختاربندی شده است. صفحات به‏طور میانگین با تقسیم‏های طلایی آراسته و تدوین شده‌اند. لاجورد و طلا غالب‌ترین رنگ‌های به‏کاررفته در این آثار است. نتیجه‌گیری: موزۀ آستان قدس رضوی از جمله کلکسیون‌های عظیم در جهان است و قرآن‌های مذهّب فاخر و نفیسی را در خود گنجانده است. نسخه‌های قرآنی عصر تیموری در آن از ویژگی‏های خاصی برخوردار است؛ از جمله آن استحکام، منطق، نظم و ریتم، تقارن، ترکیب‌بندی‌های سامان‌دهی‏شده، صفحه‌آرایی‌هایی بر مبنای تناسب‏های طلایی از جمله مؤلفه‌های برجسته نسخه‌های مورد مطالعه هستند. از این‏رو، شناختن ساختار فرمی عناصر تزئینی _ ‏بصری و عناصر نوشتاری و به‏کارگیری آنها در قرآن‌آرایی، لازمۀ فهم دقیق از اصالت نقوش است. از نقوش تزئینی اصیل مانند اسلیمی، ختایی، هندسی و خطوطی همچون نسخ، محقق و... در آراستن قرآن‌های تیموری مورد مطالعه بهره‌برده شده است که بیانگر مشخصه‌های اصلی تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری است و استفاده از این عناصر، در تثبیت و تحکیم مبانی فکری نظام آموزشی هنری کشور نقش بسزایی دارد.